Sprawiedliwość naprawcza
Idea
Jeśli gdzieś ma się to udać, to właśnie tutaj. We Wrocławiu. Mieście spotkań. Mieście mostów. Wierzymy, że Wrocław może być polską stolicą sprawiedliwości naprawczej.
Dlaczego my?
Tworząc nasze Centrum chcemy wykorzystać potencjał, jaki wytworzył się na przestrzeni blisko 10 lat dobrej współpracy samorządu lokalnego z wymiarem sprawiedliwości. Od 2007 roku pracujemy nad stworzeniem optymalnych warunków do wykonywania przez sprawców wykroczeń i drobniejszych przestępstw obowiązku nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne. Dość oczywistym wydaje się fakt, że czyny zabronione są skierowane są najczęściej przeciwko konkretnym osobom. Zatem mamy do czynienia z typowym konfliktem pomiędzy sprawcą a ofiarą. Rzadziej dostrzega się, iż czyny przestępcze godzą także w podmioty zbiorowe – społeczności lokalne. Uszkodzone mienie publiczne, zanieczyszczona przestrzeń, zdewastowane podwórka, cmentarze, przejścia podziemne, ławki w parkach, place zabaw to problemy dobrze znane we wszystkich miejscach na całym świecie. Sprawcy tych czynów mogą naprawić swoje błędy wykonując prace na cele społeczne, spłacając w ten sposób swoisty dług wobec tej wspólnoty, z której się wywodzą i którą w jakiś sposób skrzywdzili. We Wrocławiu wypracowaliśmy bardzo efektywny model wykonywania kar nieizolacyjnych. Sieć placówek, na rzecz których wykonywane są prace społecznie użyteczne, przekroczyła 100. Koordynatorem sieci placówek jest Wrocławskie Centrum Integracji, które dysponuje narzędziami wsparcia w ramach readaptacji społecznej osób skazanych (aktywizacja zawodowa, poradnictwo prawne, terapia, pomoc rzeczowa).
Wrocławski kaskadowy model wykonywania kary ograniczenia wolności był prezentowany na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej: “Kara Ograniczenia Wolności w Perspektywie Nowych Założeń Polityki Kryminalnej w Polsce“, która odbyła się na Uniwersytecie Wrocławskim w dniach 25 – 26 lutego 2016 r. Rozwiązania te spotkały się wówczas z pozytywną oceną reprezentantów świata nauki i praktyki.
Za organizację i nadzór nad wykonywaniem kar ograniczenia wolności odpowiada sądowy organ postępowania wykonawczego – kurator sądowy.
O roli kuratorów sądowych i karze ograniczenia wolności w Strategii Modernizacji Przestrzeni Sprawiedliwości w Polsce na Lata 2014-2020
Strategia Modernizacji Przestrzeni Sprawiedliwości w Polsce na lata 2014-2020 jest dokumentem opisującym cele i kierunki działań dla każdego z podmiotów podlegających działowi administracji rządowej – sprawiedliwość. Czytamy w niej m.in.: “Przykłady aktywnego włączenia sadu w funkcjonowanie społeczności lokalnej przekonują, że system wymiaru sprawiedliwości działa dla społeczeństwa i obywateli – rozwiązuje konflikty i spory, sprawuje wymiar sprawiedliwości a jednocześnie jest otwarty na kształcenie każdego pokolenia.” Rozwinięciem tej praktyki jest Community Court – wpisującą się w nurt sprawiedliwości naprawczej idea, która częściowo jest realizowana w przestrzeni sprawiedliwości (np. poprzez działania resocjalizacyjne prowadzone przez Kuratorską Służbę Sądową), ale wymaga rozwijania i popularyzacji. Obecnie kuratorzy sadowi dla dorosłych wykonują między innymi czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonania kary ograniczenia wolności oraz pracy społecznie użytecznej orzeczonej w zamian za nieuiszczoną grzywnę. Prace te wykonywane są w miejscach wskazanych przez organy władzy lokalnej oraz lokalnych instytucjach, organizacjach, stowarzyszeniach i fundacjach pozwalając na racjonalne i niosące pożytek dla społeczności lokalnej stosowanie kar nieizolacyjnych.
Dlaczego teraz?
Już w 2006 r. prof. Wojciech Zalewski we wstępie do swojej książki: “Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego? pisał: Zwolennicy koncepcji sprawiedliwości naprawczej twierdzą, że współczesny system sprawiedliwości znajduje się w stadium głębokiego kryzysu. Przyczyn załamania upatrują w zbyt daleko posuniętej publicyzacji prawa karnego, u której podstaw legła zasada stanowiąca, iż w procesie karnym pokrzywdzonego winno zastępować państwo. W konsekwencji państwo stało się “złodziejem konfliktów”, spychając na drugi plan interesy ofiar przestępstw, a ich sprawcom odbierając możliwość naprawy wyrządzonego zła i powrotu do społeczeństwa”. Od chwili napisania tych słów minęło już 11 lat. Idea sprawiedliwości naprawczej nadal nie znalazła oczekiwanego miejsca w polskiej przestrzeni sprawiedliwości. Najwyższy czas to zmienić.
Dlaczego tu?
Wrocław ma liczne argumenty, by sprostać podjętemu wyzwaniu. Po pierwsze: kapitał ludzki. Wrocławianie identyfikują się ze swoim miastem, są otwarci i przyjaźni. W mieście odbywało się wiele wydarzeń, które tą otwartość skutecznie weryfikowały (Euro 2012, Europejska Stolica Kultury 2016, Olimpiada Teatralna 2016, The World Games 2017). Kamieniem milowym odciskającym piętno na tożsamości miasta było również doświadczenie wielkiej powodzi w 1997r., które stało się wyzwalaczem solidarności międzyludzkiej i impulsem do odbudowy wspólnej przestrzeni. O jakości kapitału ludzkiego świadczy też obecność dojrzałych organizacji pozarządowych, rozumiejących czym jest społeczeństwo obywatelskie i pracujących na jego rzecz. Po drugie: wielokulturowa tożsamość miasta, oparta na historii kilku państw, będąca z jednej strony wyzwaniem, z drugiej strony silną determinantą identyfikacji obywateli. Po trzecie: samorząd lokalny rozumiejący swoją odpowiedzialność za bezpieczeństwo i los osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tworzący dobre warunki do wykonywania kar nieizolacyjnych i przeznaczający na ich organizację wymierne kwoty. Po czwarte: determinacja kuratorskiej służby sądowej do wzięcia odpowiedzialności za efektywność kar nieizolacyjnych i środków probacyjnych oraz uwzględniania w swoich działaniach perspektywy pokrzywdzonych.
Wrocławskie rozwiązania inspirują innych
Na wrocławski model kaskadowy zwróciło uwagę Ministerstwo Sprawiedliwości dostrzegając w nim dobrą praktykę godną propagowania, co znalazło wyraz w publikacji Marka Solona – Lipińskiego w kwartalniku Na wokandzie. O sposobie wykonywania kar ograniczenia wolności we Wrocławiu pisał też Maciej Waszkiewicz z portalu ngo.pl w artykule “Skazani na ngo“, akcentując rolę Stowarzyszenia Pomocy Ludzie Ludziom. Wrocławski model stał się też punktem odniesienia dla Fundacji Court Watch Polska, która od roku 2013 realizowała projekt pt. “Pilotażowe wdrożenie modelu Community Court w Polsce jako instytucjonalnego pomostu pomiędzy wymiarem sprawiedliwości, organami samorządowymi i organizacjami społecznymi ułatwiającego realizację sprawiedliwości naprawczej w praktyce” (więcej na ten temat tutaj.) Fundacja powołała do życia dwa Centra Sprawiedliwości Naprawczej – w Toruniu i Białymstoku. Centra te zebrały cenne doświadczenia a wyniki ich działalności były bardzo obiecujące. Niestety – głównie z przyczyn finansowych, funkcjonowanie obu ośrodków zostało pod koniec 2016 roku zawieszone. Fundacja Court Watch Polska jest aktualnie partnerem Wrocławskiego Centrum Sprawiedliwości Naprawczej.
Jak to poukładaliśmy?
Organizacyjnie WCSN umiejscowione zostało w strukturach Wrocławskiego Centrum Integracji, które zapewnia bazę personalną, lokalową i techniczną. Centrum finansowane jest przez samorząd Wrocławia. To stąd obsługiwane jest centrum zgłoszeń, za pomocą którego można sygnalizować zapotrzebowanie na prace społecznie użyteczne wykonywane przez osoby kierowane do WCSN przez kuratorów sądowych. Bardzo ważną rolę pełni interdyscyplinarny zespół projektowy, który stanowi swoisty “think tank” dla WCSN. Wzorowany jest na rozwiązaniach stosowanych w nowojorskich community courts. Tworzą go przedstawiciele kuratorskiej służby sądowej, Komendy Miejskiej Policji, adwokatury, Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej we Wrocławiu, pracownicy naukowi i studenci Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Straży Miejskiej, organizacji pozarządowych i oczywiście pracownicy Wrocławskiego Centrum Integracji. W ten sposób możliwa jest implementacja mechanizmów sprawiedliwości naprawczej na wszystkich etapach postępowania wobec sprawców przestępstw i wykroczeń oraz osób przez nich skrzywdzonych.
Projekt “Praca dla lokalnej społeczności – Wrocławskie Centrum Sprawiedliwości Naprawczej” został zainicjowany przez Dolnośląską Radę Terenową do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym. Uchwałą nr 6/2016 został objęty patronatem Rady Głównej przy Ministrze Sprawiedliwości. Jednym z głównych celów projektu jest wzrost efektywności wykonywanych kar ograniczenia wolności do poziomu 65%, co oczywiście będzie skutkować mniejszą liczbą osób odbywających zastępcze kary pozbawienia wolności, a także dalsza optymalizacja procedur, promocja tej formy reakcji organów ścigania i sądów na czyny zabronione o relatywnie niższej społecznej szkodliwości, edukacja prawna społeczeństwa lokalnego.